The effectiveness of life skills training on attitudes toward addiction in adolescent girls
Subject Areas :Zahra Nemati 1 , behrang esmaeilishad 2 *
1 - M.A. Student, Department of Educational Sciences, Bojnourd Branch, Islamic Azad University, Bojnourd, Iran
2 -
Keywords: life skills, attitude towards addiction, adolescent girls.,
Abstract :
This study aimed to evaluate the effectiveness of life skills training on attitudes toward addiction. The present study was applied in terms of purpose and semi-experimental in terms of nature with a pre-test-post-test design. The statistical population includes all-female high school students in Bojnourd in the academic year 1399-1400. To select the samples, 30 students were randomly selected and divided into two groups of 15 (15 in the experimental group and 15 in the control group). Life skills were taught to the experimental group in 10 sessions of 90 minutes. The research instrument was the Attitude towards Addiction Questionnaire of Delavar et al (2004). Analysis of covariance and SPSS.24 software were used for statistical analysis of data. The results showed that life skills training courses in schools 56.9% of the attitude towards addiction, 45.4% of the effects of drug use 38.3% of the risks of drug use, and 43.9% of the desire to use Explains drugs. Therefore, it can be said that life skills training courses have a significant effect on attitudes toward addiction.
1- احدی، ر.، و محمدی، ش. (1395). عوامل مؤثر بر اعتیاد و سوءمصرف مواد مخدر در گذر پیشگیری کنشی با تأکید بر رویکرد اجتماع‌محور. سلامت اجتماعی و اعتیاد، 3(13)، 149-103.
2- احمدی طهور سلطانی، م.، عسگری، م.، و توقیری، ا. (1392). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر کاهش عوامل خطرساز و افزایش عوامل محافظت‌کننده سوءمصرف مواد در نوجوانان کانون اصلاح و تربیت. اعتيادپژوهي، ۱۷(27)، ۱۶۰-۱۴۹.
3- اردستانی، پ.، و عابدینی، ش. (1391). گزارش تجربه و کارکرد اعتیاد خانه بهداشت امند، همايش تجارت و كاركردهاي مطلوب نظام مراقبت‌های اوليه بهداشتي، خراسان شمالي.
4- بهرامی، ف.، معاضدیان، آ.، و حسینیالمدنی، ع. (1392). اثربخشی آموزش مهارت حل مسئله و تصمیمگیری بر کاهش نگرش مثبت وابستگان به مواد افیونی. فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، ۷(۲۵)، ۵۷-۷۲.
5- پورچناری، م.، و گلزاری، م. (1387). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر تغییر نگرش دانش آموزان پسر مقطع دبیرستان شهر سیرجان نسبت به سوءمصرف مواد مخدر. اعتیادپژوهشی، 2(8)، 33-54.
6- جزینی، ع. (1395). تأثير مديريت پيشگيري اوليه از اعتياد بر دانش آموزان پسر پايه دوم دبيرستان. اعتیاد پژوهی، 10(37)، 96-75.
7- درکه، ب.، کرامتی، ه.، و امیری، ح. (1392). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی در کاهش گرایش به مصرف مواد مخدر در تهران. دانش انتظامی پلیس پایتخت، 6(3)، 112-89.
8- زمانی، س. (1394). بررسی رابطه‌ی بین کمرویی و گرایش به اعتیاد در دانشجویان دختر و پسر دانشگاه مهران سال تحصیلی 1393-1394. دانش انتظامی ایلام، 4(16)، 122-103.
9- زراعت حرفه، ف.، و خضری مقدم، ن. (1396). نقش جو عاطفی خانواده و رضایت از زندگی در پیش‌بینی گرایش به اعتیاد. سلامت اجتماعی و اعتیاد، 4(14)، 68-55.
10- شاکری نسب، م.، مهدیان، ح.، و قلعه‌نوی، ز. (1399). اثربخشی برنامه آموزش تحول مثبت نوجوانی بر هویت‌یابی و خودکارآمدی در دانش¬آموزان در معرض خطر اعتیاد. فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، ۱۴(۵۸)، ۳۱-۵۰.
11- شیخ‌الاسلامی، ع.، قمری کیوی، ح.، و فیاضی، م. (1399). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر تاب‌آوری در دانشآموزان با آمادگی به اعتیاد. اعتيادپژوهي، ۱۴(۵۸)، ۳۰-۱۱.
12- فراغتی، م.، برجعلي، ا.، سهرابي، ف.، فرخي، ن.، و اسكندري، ح. (1398). نقش معنويت و تنظيم شناختي هيجاني بر ترک اعتياد با وضعيت تأهل و افزايش سن، علوم پزشکی رازی، 26(5): 26-36.
13- فاضل پور، ا.، و نادری، ف. (1397). ۱. اثربخشی آموزش مهارتهای پیشگیری مبتنی بر باورهای دینی بر انعطاف‌پذیری کنشی، سازگاری عاطفی، اجتماعی و آموزشی دانش آموزان در معرض خطر سوءمصرف مواد مخدر دوره دوم متوسطه. اعتیادپژوهی، 13(53)، 217-234.
14- فضلی، ی.، شمسی، ع.، حیدری، ح. (1394). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر سطح اعتیاد پذیری و بازخورد نسبت به مواد مخدر، همایش بین‌المللی روانشناسی و فرهنگ زندگی، موسسه سفيران فرهنگي مبين.
15- کوزه‌گر، م. (4 اردیبهشت 1399). عوامل مرتبط با اعتیاد در جوانان. نشریه الکترونیکی سیب. برگرفته از .https://corona.sums.ac.ir/page-sib88/fa/156/show-form/43664-1
16- محمدخاني، ش. (1386). مدل ساختاري مصرف مواد در نوجوانان در معرض خطر: ارزيابي اثر مستقيم و غيرمستقيم عوامل فردي و اجتماعي. پژوهش در سلامت روان‌شناختی، 1(2)، 5-16.
17- محمدی زاده، ع.، و احمدآبادي، ز. (1387). هم وقوعي رفتارهاي پرخطر در بين نوجوانان دبیرستان‌های شهر تهران. خانواده پژوهی، 4(13)، 87-100.
18- کرد نوقابی، ر.، و پاشاشریفی، ح. (1384). تهیه و تدوین برنامۀ درسی مهارتهای زندگی براي دانش. آموزان دوره تحصیلی متوسطه. نوآوری‌های آموزشی، 4(2)، 34-11.
19- موسوی، م. (1389). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر کاهش گرایش به مواد مخدر بین دانشآموزان. اعتيادپژوهي، ۴(۱۳)، ۸۸-۷۳.
20- نارویی، ف.، سالاری اسکر، م.، و منظری توکلی، ز. (1394). تأثیر آموزش مهارتهای زندگی بر کاهش اعتیاد پذیری زنان حاشیه‌نشین شهرستان کهنوج، دومین همایش ملی چالش‌ها و راهکارهای توسعه، كهنوج.
21- نوري، ن.، صديقيان، آ.، رفيعي، ح.، نارنجی‌ها، ه.ف صرامي، ح.، و باغستاني، ا. (1387). تحليل روند اعتياد در طي دو دهه اخير (روند پديده¬هاي مرتبط با اعتياد در طي سال¬هاي اجراي برنامه اول تا چهارم توسعه). مركز تحقيقات سوءمصرف و وابستگي به مواد دانشگاه علوم بهزيستي و توان‌بخشی، تهران.
22- وطن‌دوست، ح.، و آرمند، م. ع. (1397). رویکرد اجتماع‌محور در پیشگیری از اعتیاد نوجوانان و جوانان: نقش تسهیلگری مرکز سلامت روان محلی. سلامت اجتماعی و اعتیاد، 18، 104-75.
23- Botvin, G. J., & Griffin, K. W. (2004). Life Skills Training: Empirical findings and future directions. Journal of Primary Prevention, 25(2), 211-232
24- Botvin, G. J., Griffin, K. W., & Nichols, T. R. (2006). Preventing youth violence and delinquency through a universal school-based prevention approach. Prevention Science, 7(4), 403-408
25- Das, J. K., Salam, R. A., Arshad, A., Finkelstein, Y., & Bhutta, Z. A. (2016). Interventions for adolescent substance abuse: An overview of systematic reviews. Journal of Adolescent Health, 59(4), S61-S75.
26- Hansen, R. J. D. W. B., & Ponton, L. E. (1996). Handbook of adolescent health risk behavior. Springer Science & Business Media.
27- Griffin, K. W., Botvin, G. J., Nichols, T. R., & Doyle, M. M. (2003). Effectiveness of a universal drug abuse prevention approach for youth at high risk for substance use initiation. Preventive Medicine, 36(1), 1-7.
28- Gullickson, O. (2020). Adolescent Substance Use Identification and Early Interventions: A Guide for School Counseling Professionals.
29- Ialongo, N., Jeanne,P., Lisa,W., & Sheppard, K. (2001). The distal impact of two first-grade preventive interventions on conduct problems and disorder in early adolescence. Journal of Emotional and Behavioral Disorders, 9(3),146-160.
30- Lee, J. O., Herrenkohl, T. I., Kosterman, R., Small, C. M., & Hawkins, J. D. (2013). Educational inequalities in the co-occurrence of mental health and substance use problems, and its adult socio-economic consequences: a longitudinal study of young adults in a community sample. Public health, 127(8), 745-753.
31- Maina, G., Phaneuf, T., Kennedy, M., Mclean, M., Gakumo, A., Nguemo, J., ... & Mcharo, S. K. (2020). School-based interventions for preventing substance use in indigenous children ages 7–13: a scoping review protocol. BMJ open, 10(2), e034032.
32- McLellan, A. T., McKay, J. R., Forman, R., Cacciola, J., & Kemp, J. (2005). Reconsidering the evaluation of addiction treatment: from retrospective follow‐up to concurrent recovery monitoring. Addiction, 100(4), 447-458.
33- Ndugwa, R. P., Kabiru, C. W., Cleland, J., Beguy, D., Egondi, T., Zulu, E. M., & Jessor, R. (2011). Adolescent problem behavior in Nairobi's informal settlements: applying problem behavior theory in sub-Saharan Africa. Journal of Urban Health, 88(2), 298-317.
34- Shaffer, D. R., & Kipp, K. (2013). Developmental psychology: Childhood and adolescence. Cengage Learning.
35- Spoth R. L., Guyll M, Day S. X. (2002). Universal family-focused interventions in alcohol-use disorder prevention: cost-effectiveness and cost-benefit analyses of two interventions. J Stud Alcohol;63(2):219-28
36- Spoth, R. L., Clair, S., Shin, C., & Redmond, C. (2006). Long-term effects of universal preventive interventions on methamphetamine use among adolescents. Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 160(9), 876-882
37- Springer, J. F., Sale, E., Hermann, J., Sambrano, S., Kasim, R., & Nistler, M. (2004). Characteristics of effective substance abuse prevention programs for high-risk youth. Journal of Primary Prevention, 25(2), 171-194.
38- Tavolacci, M. P., Ladner, J., Grigioni, S., Richard, L., Villet, H., & Dechelotte, P. (2013). Prevalence and association of perceived stress, substance use and behavioral addictions: a cross-sectional study among university students in France, 2009–2011. BMC public health, 13(1), 1-8.
39- Tomokawa, S., Miyake, K., Akiyama, T., Makino, Y., Nishio, A., Kobayashi, J., ... & Asakura, T. (2020). Effective school-based preventive interventions for alcohol use in Africa: a systematic review. African Health Sciences, 20(3), 1397-1406.
40- Volkow, N. D., Baler, R. D., Compton, W. M., & Weiss, S. R. (2014). Adverse health effects of marijuana use. New England Journal of Medicine, 370(23), 2219-2227.
اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر نگرش نسبت به اعتیاد
در دختران نوجوان
زهرا نعمتی1، بهرنگ اسماعیلیشاد*2
1. دانشجوی کارشناسی ارشد گروه علوم تربیتی، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران.
z.nemati1256@gmail.com
2. استادیار گروه علوم تربیتی، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران. (نویسنده مسئول)
esmaeili@bojnourdiau.ac.ir
تاریخ دریافت: [16/11/1400] تاریخ پذیرش: [6/1/1401]
چکیده
هدف پژوهش ارزیابی اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر نگرش نسبت به اعتیاد بود. تحقیق حاضر ازلحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت، نیمه آزمایشی با طرح پیشآزمون- پسآزمون بود. جامعه آماری شامل کلیه دانش آموزان دختر مدارس متوسطه شهر بجنورد در سال تحصیلی 1400-1399 میباشد. به‌منظور انتخاب نمونه‌ها 30 دانشآموز به‌صورت تصادفی انتخاب و به دو گروه 15 نفری (15 نفر گروه آزمایش و 15 نفر گروه کنترل) تقسیم شدند. مهارتهای زندگی در 10 جلسه 90 دقیقهای به گروه آزمایش آموزش داده شد. ابزار تحقیق عبارت بود از پرسشنامه نگرش نسبت به اعتیاد دلاور و همکاران (1383). جهت تحلیل آماری داده‌ها از تحلیل کوواریانس و نرم‌افزار SPSS 24 استفاده شد. نتایج نشان داد دورههای آموزش مهارتهای زندگی در مدارس 9/56 درصد از نگرش نسبت به اعتیاد، 4/45 درصد از اثرات استفاده از مواد مخدر، 3/38 درصد از خطرات استفاده از مواد مخدر و 9/43 درصد از تمایل به مصرف مواد مخدر را تبیین می‌کند. بنابراین میتوان گفت دورههای آموزش مهارتهای زندگی بر نگرش نسبت به اعتیاد اثربخشی معناداری دارد.
واژگان کلیدی: مهارتهای زندگی، نگرش نسبت به اعتیاد، دختران نوجوان.
1- مقدمه
نوجوانی دوره تغییرات مهم در زندگی اجتماعی افراد است. نوجوانان به‌عنوان گروه اصلی در بروز مشکلات رفتاری تلقی می‌شوند (Shaffer & Kipp, 2013). یکی از انواع مشکلات رفتاری که نوجوانان را تهدید می‌کند، گرایش به رفتارهای پرخطر است (محمدی زاده و احمدآبادی، 1388). هنسن و پونتون1 (1996) گرایش به این رفتارها را در بین نوجوانان مطرح ساختند.
رفتارهای پرخطر شامل رفتارهایی است که فرد را در معرض آسیب به خود قرار می‌دهد (Ndugwa, Kabiru, Cleland, Beguy, Egondi, Zulu & et al, 2011). يکي از رفتارهاي پرخطر شایع در بين دانش آموزان دوره متوسطه، سوءمصرف مواد مخدر است (فاضل پور و نادری، 1397). سوءمصرف مواد و پیامدهای مخرب آن از چالش انگیزترین موضوعات در زمینه سلامت و پزشکی است (Tavolacci, Ladner, Grigioni, Richard, Villet & Dechelotte, 2013). در سال‌های اخیر اعتیاد به مواد مخدر به‌عنوان معضل جهانی وقت و هزینه زیادی برای دست‌اندرکاران بهداشتی، اجتماعی و حتی سیاسی کشورها به خود اختصاص داده است. دشواری‌های ناشی از اعتیاد همه ابعاد زندگی فرد، خانواده و حتی جامعه را تحت تأثیر مخرب خود قرار داده و منابع عظیم اجتماعی را در قلمرو مادی و معنوی به هرز می‌برد (Lee, Herrenkohl, Kosterman, Small & Hawkins, 2013). مسئله مواد مخدر اعم از توليد، انتقال، توزيع و مصرف در كنار سه مسئله جهاني ديگر يعني توليد و انباشت سلاح‌های کشتارجمعی، آلودگي محیط‌زیست، فقر و شكاف طبقاتي، ازجمله مسائل اساسي است كه حيات بشري را در ابعاد اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و سياسي در عرصه جهاني مورد تهديد و چالش جدي قرار می‌دهد. در حال حاضر در كشور ما نيز مصرف مواد مخدر افزايش داشته و زمینه‌های بروز آسیب‌های اجتماعي متعددي را فراهم نموده است (نوری، صديقيان، رفيعي، نارنجی‌ها، صرامي، صرامی و همکاران، 1387).
اعتیاد عامل ظهور بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و نابسامانی‌های خانوادگی و فردی است (احدی و محمدی، 1395). اعتیاد بحرانی است که امروزه یا به خاطر گسترش روزافزون یا به خاطر ناامیدی از مبارزه درست و مؤثر با آن تبدیل به یک معضل بزرگ شده است. اعتیاد در فرد معتاد بیش از آنکه باعث رنجهای جسمانی شود، موجب از بین رفتن امید و عزت‌نفس میشود و فرد را از رشد و پویایی که هر انسانی نیازمند آن است، بی‌بهره می‌کند. اعتیاد ازیک‌طرف هزینه‌های زیادی را به خانواده‌ها تحمیل می‌کند و از طرف دیگر به خاطر کاهش فعالیت اقتصادی فرد معتاد و همین‌طور نیاز شدید و روزافزون او به تهیه مواد، باعث سوق داده شدن فرد به سمت اعمال مجرمانه میشود (زمانی، 1394). علیرغم تمامی معضلات اعتیاد، خبرها حاکی از آن است که سن اعتیاد در حال کاهش است. نتایج اغلب پژوهش‌ها حاکی از آن است که میزان مصرف مواد در جوامع مختلف به‌ویژه در میان نوجوانان و جوانان در حال افزایش است. سوءمصرف مواد در میان جوانان مشکلاتی نظیر خطر آسیب و مرگ از طریق خشونت بین فردی، رفتارهای پرخطر جنسی و مشکلات تحصیلی را افزایش می‌دهد (Maithya, 2009).
بلوغ يک دوره حياتي براي شروع مصرف مواد میباشد. آغاز مصرف مواد در طي اين دوران تأثيرات منفي بر طيف وسيعي از عوامل رشد ازجمله رشد شناختي، فيزيکی، رواني و اجتماعي می‌گذارد و احتمالاً ايجاد اختلال مصرف مواد را افزايش می‌دهد و براي برخي از جوانان سبب افزايش درازمدت مصرف مواد مخدر میشود (Volkow, Baler, Compton & Weiss, 2014). دوره نوجوانی زمان تجربه کردن و انتخاب‌های شخصی است و هویت شخص در این زمان شکل میگیرد. به همین دلیل نوجوانان در برابر مصرف مواد و رفتارهای پرخطر بسیار آسیب‌پذیر هستند (زراعت حرفه و خضریمقدم، 1396).
گرایش نوجوانان و جوانان به مواد مخدر و محرک‌ها که خود معلول عوامل و انگیزه‌های متعددی است درواقع از فرعیات گرایش بشر به‌سوی انحراف، كج‌رفتاري و نابهنجاري اجتماعي است به عبارت بهتر اصولاً همان عوامل و انگيزه‌هايي كه باعث ارتكاب اعمال ناقض وجدان جمعي، قوانين و مقررات و كج‌رفتاري مي‌شود، عموماً در مورد گرايش جوانان به سوءمصرف مواد مخدر و محرک نيز صادق است (فراغتی، برجعلي، سهرابي، فرخی و اسكندري، 1398). مسئله مصرف و سوءمصرف مواد در میان نوجوانان و جوانان به دلیل حساسیت این دوره از زندگی و نقش آن در زندگی آینده افراد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با توجه به هزینه‌های بسیار بالای مبارزه با مواد مخدر، درمان و نگهداری معتادان و همچنین معایب مربوط به روشهای درمان و سم‌زدایی، به نظر می‌رسد پیشگیری از سوءمصرف مواد بسیار مقرون‌به‌صرفه و کاراتر باشد. ازاین‌رو یکی از زمینه‌های مهم پژوهش در زمینه سوءمصرف مواد، شناسایی عوامل خطر و محافظت‌کننده گرایش به مصرف مواد است. گروه‌های سنی کودک و نوجوان هدف اصلی مداخلات پیشگیرانه‌اند. بسیاری از رویکردهای پیشگیری از سوءمصرف مواد در جوانان و نوجوانان، روی موضوعاتی همانند آموزش افراد درباره مواد، آموزش عاطفی، فعالیت‌های جایگزین، ارشاد، نظارت، آموزش مهارتهای زندگی یا اجتماعی و سایر مسائل مرتبط کار می‌کنند (وطن‌دوست و آرمند، 1397).
در برنامه‌های مبارزه با مواد مخدر، روان شناسان به چند دلیل پیشگیری را بهتر از درمان می‌دانند. نخست آنکه، اغلب بررسی‌ها نشان می‌دهند که میزان اثربخشی روشهای درمانی اعتیاد چندان امیدوارکننده نیست و اغلب با عودهای مکرر همراه است (McLellan, McKay, Forman, Cacciola & Kemp, 2005)؛ دوم آنکه، برنامه‌های پیشگیری از سوءمصرف مواد در مقایسه با درمان ازنظر هزینه کاملاً به‌صرفه هستند، سوم آنکه، برنامه‌های پیشگیری احتمال آسیب‌های شدید دوره بزرگ‌سالی را به‌شدت کاهش می‌دهند (Ialongo, Jeanne, Lisa,W & Sheppard, 2001). هرچند ميان سازندگان و طراحان برنامه‌های پيشگيري تفاوت‌هایی وجود دارد اما سنگ بناي هر برنامه پيشگيري شناخت عواملي است كه انسان‌ها را در معرض رفتارهاي مشکل‌ساز قرار می‌دهد يا آن‌ها را در برابر این‌گونه رفتارها محفاظت می‌کند (Spoth, Clair, Shin & Redmond, 2002).
یافته‌ها نشان می‌دهد که در میان مداخلات استعمال مواد، برنامه‌های پیشگیری مبتنی بر مدرسه مؤثرتر هستند (Das, Salam, Arshad, Finkelstein & Bhutta, 2016). بررسی‌های صورت گرفته حکايت از اين واقعيت دارد كه مدارس مناسب‌ترین مکان، براي اجراي برنامه‌های پيشگيري از رفتارهاي پرخطر بوده و به‌عنوان مهم‌ترین پايگاه و كانون حيات اجتماعي- فرهنگي در جامعه تلقي گرديده كه با ارائه آموزش چگونه زيستن، بهتر زيستن و باهم زيستن قادر است نوجوانان را براي زندگي در عصر هزاره سوم که با مشکلات جدي انواع رفتارهاي پرخطر نظير مواد مخدر مواجه هستند، آماده نموده و آن‌ها را در برابر رفتارهاي پرخطر، مقاوم و ايمن نمايد. در اثر گسترش شهرنشيني و توجه به آموزش و سوادآموزي، مدارس به كانون اصلي حضور و فعاليت نوجوانان تبدیل‌شده و به همين دليل اهميت پیشگیری از اعتياد در مدارس و محيط اطراف آن‌ها بارزتر می‌باشید. برنامه‌های پيشگيري از اعتياد زماني اثربخش‌تر هستند كه از سنين پایین‌تر و به‌ویژه پيش از دوره نوجواني آغاز شوند. ازاین‌رو، وزارت آموزش‌وپرورش از نقش و جايگاه خاصي در زمينه پیشگيري از اعتياد در ميان ساير دستگاه‌ها برخوردار بوده و حاصل بيش از يک دهه تلاش در اين زمينه، طراحي و پیاده‌سازی برنامه‌های اثربخش پيشگيري از اعتياد در مدارس کشور است (جزینی، 1395). ازجمله طرح‌های پیشگیرانه آموزشی در مدارس «آموزش مهارتهای زندگی» جهت توانمندسازی روانی ـ اجتماعی دانشآموزان در برابر رفتارهای پرخطر، آسیب‌های اجتماعی و جرائم از طریق آگاهی و مداخله به‌موقع و مؤثر است. با عنایت به مطالب فوق‌الذکر پرسش اصلی پژوهش حاضر عبارت است از اینکه آیا آموزش مهارتهای زندگی بر نگرش نسبت به اعتیاد در مدارس متوسطه دخترانه شهر بجنورد در سال تحصیلی 1400-1399 اثربخش بوده است؟
2- مرور مبانی نظری و پیشینه
اعتیاد ناهنجاری روانی- اجتماعی است که از مصرف غیرطبیعی و غیرمجاز برخی مواد مانند الکل، تریاک، حشیش ناشی شده و باعث وابستگی روانی یا فیزیولوپی فرد مبتلا به مواد مذکور میشود. این وابستگی در عملکرد جسمی، روانی و اجتماعی فرد معتاد اثر ناپسندی بر جای گذاشته و در موارد شدید حتی زندگی فردی و اجتماعی وی را به‌طورجدی تهدید می‌کند (اردستانی و عابدینی،1391).
پژوهش‌هاي مرتبط با عوامل زيستي و ژنتيكي به‌عنوان عوامل مؤثر بر گرايش به مواد مخدر به‌سرعت در حال گسترش است. درزمینه‌ی عوامل فردي به ارتباط بين مشكلات خودتنظیمی و مشكلات شناختي از قبيل ناتواني در برنامه‌ريزي، اشكال در توجه، استدلال انتزاعي، نظارت بر خود و كنترل حركتي با سوءمصرف مواد توجه شده است. برخي پژوهشگران نيز به تبيين عوامل خانوادگي در حكم واسطه آسيب‌پذيري نسبت به سوءمصرف مواد مخدر پرداخته و نشان داده‌اند كه وجود مشكلات روان‌شناختی مانند افسردگي و اضطراب در مادران با سوءمصرف مواد در فرزندان مرتبط بوده است (Springer, Sale, Hermann, Sambrano, Kasim & Nistler, 2004).
یکی از برنامه‌های پیشگیري مبتنی بر عوامل فردي و اجتماعی که تاکنون تدوین و اجرا شده است برنامه آموزش مهارتهای زندگی2 است. اصطلاح مهارتهای زندگی به گروه بزرگی از مهارتهای روانی- اجتماعی و میان فردي گفته میشود که می‌تواند به افراد کمک کند تا تصمیماتشان را با آگاهی اتخاذ کنند، به‌طور مؤثر ارتباط برقرار کند، مهارتهای مقابله‌ای و مدیریت شخصی خود را گسترش دهند و زندگی سالم و بارآور داشته باشند. مهارتهای زندگی می‌توانند اعمال شخصی و اعمال مربوط به دیگران و نیز اعمال مربوط به محیط اطراف را طوري هدایت کنند که به‌سلامت بیشتر منجر شود و سلامت بیشتر یعنی آسایش بیشتر جسمانی، روانی و اجتماعی (کرد نوقابی و پاشا شریفی، 1384).
هدف از آموزش مهارت‌هاي زندگی، افزایش توانایی‌های روانی- اجتماعی و درنهایت پیشگیري از ایجاد رفتارهاي آسیب‌زننده به بهداشت جسمانی و روانی و ارتقاي سطح سلامت روان افراد است (محمدخانی، 1386). برنامه آموزش مهارتهای زندگی یک مداخله پیشگیرانه مبتنی بر افزایش شایستگی چند مؤلفه‌ای است که به آموزش مهارتهای مقاومت در برابر مصرف مواد در بافتی از مدل آموزش مهارت‌هاي اجتماعی و شخصی عمومی تأکید دارد. برنامه آموزش مهارت‌هاي زندگی یکی از برنامه‌های پیشگیري از سوءمصرف مواد مبتنی بر شواهد تجربی کاملاً ارزیابی‌شده براي دانش آموزان مدارس متوسطه است. برنامه آموزش مهارت‌هاي زندگی به‌عنوان یکی از مؤثرترین رویکردهاي رایج پیشگیري شناسایی شده‌اند (پورچناری و گلزاری، 1387). این مهارتها عبارتند از:
1-مهارت خودآگاهی
2-مهارت همدلی
3-مهارت برقراری رابطه مؤثر
4-مهارت روابط بین فردی سازگارانه
5-مهارت تصمیمگیری
6-مهارت حل مسئله
7-مهارت تفکر نقاد
8-مهارت تفکر خلاق
9-مهارت مقابله با هیجان
10- مهارت مقابله با استرس.
برخی پژوهش‌های انجام‌شده در راستای پژوهش حاضر عبارتند از:
هدف پژوهش شاکری نسب ، مهدیان و قلعهنوری (1399) بررسی اثربخشی برنامه آموزش تحول مثبت نوجوانی بر هویت‌یابی و خودکارآمدی در دانشآموزان در معرض خطر اعتیاد بود. نتایج نشان داد آموزش تحول مثبت نوجوانی به‌طور معناداری منجر به کاهش هویت منفی و افزایش خودکارآمدی گروه آزمایش شد. شیخ‌الاسلامی، قمری کیوی و فیاضی (1399) تحقیقی با عنوان «اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر تاب‌آوری در دانشآموزان با آمادگی به اعتیاد» انجام دادند. نتایج نشان داد که آموزش مهارتهای زندگی بر تاب‌آوری در دانش آموزان با آمادگی به اعتیاد اثربخش بود و این برنامه آموزشی باعث افزایش معنادار تاب‌آوری در دانش آموزان با آمادگی به اعتیاد گروه آزمایش نسبت به دانش آموزان با آمادگی به اعتیاد در گروه کنترل شد. نارویی، سالاری اسکر و منظری توکلی(۱۳۹۴) تحقیقی با هدف تأثیر آموزش مهارتهای زندگی بر کاهش اعتیادپذیری زنان حاشیه‌نشین شهرستان کهنوج انجام دادند. نتایج بیانگر کاهش نمره اعتیاد پذیری به‌طور معنی‌دار در پسآزمون در مقایسه با پیشآزمون در گروه تجربی بود؛ اما در گروه کنترل، تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد. آزمون تی مستقل نیز تفاوت بین دو گروه را در پسآزمون معنی‌دار ارزیابی نمود درحالی‌که این تفاوت در پیشآزمون معنی‌دار نبود. فضلی، شمسی و حیدری(1394) پژوهشی با عنوان «اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر سطح اعتیاد پذیری و بازخورد نسبت به مواد مخدر» انجام دادند. نتایج نشان داد که آموزش مهارتهای زندگی در افزایش توانمندی‌های دانشآموزان و کسب مهارت های زندگی تأثیرگذار میباشد. همچنین آموزش مهارتهای زندگی در بازخورد دانش آموزان نسبت به مواد مخدر و نگرش آن‌ها در این خصوص (نگرش عاطفی، نگرش شناختی و نگرش رفتاری) تأثیرگذار است.
احمدی طهورسلطانی، عسگری و توقیری (1392) تحقیقی با عنوان اثربخشي آموزش مهارتهای زندگي بر کاهش عوامل خطرساز و افزايش عوامل محافظت‌کننده سوءمصرف مواد در نوجوانان كانون اصلاح و تربيت انجام دادند. نتایج نشان داد نمرات متغیرهای نگرش نسبت به مواد، افسردگی و هیجان‌خواهی گروه آزمایش کمتر از گروه کنترل و در متغیرهای جرئتمندی و خودکنترلی بیشتر از این گروه بود. آموزش مهارتهای زندگی باعث کاهش عوامل خطرساز و افزایش عوامل محافظت‌کننده در نوجوانان میشود.
بهرامی، معاضدیان و حسینیالمدنی (1392) پژوهشی با هدف بررسی اثربخشی آموزش مهارت حل مسئله و تصمیمگیری بر کاهش نگرش مثبت وابستگان به مواد افیونی مراجعه‌کننده به مراکز درمانی خودمعرف سازمان بهزیستی سنندج انجام دادند. در پسآزمون برای گروه‌های آزمایشی، نگرش افراد معتاد نسبت به مواد مخدر که آموزش مهارت حل مسئله و تصمیمگیری را دریافت کرده بودند به‌طور معناداری پایین‌تر از میزان نگرش افراد معتاد در گروه کنترل بود. درکه، کرامتی و امیری (1392) تحقیقی با عنوان اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی در کاهش گرایش به مصرف مواد مخدر در تهران انجام دادند. نتایج حاکی از آن بود که میزان گرایش به مصرف مواد گروه آزمایش در مرحله پسآزمون به‌طور معناداری پایین‌تر از گروه پایش میباشد.
مانیا، فانیوف، کندی، مکلین، گاکومو، گویمو و همکاران3 (2020) در مطالعه‌ای با عنوان «مداخلات مبتنی بر مدرسه برای جلوگیری از مصرف مواد در کودکان بومی 7 تا 13 ساله» بیان می‌دارند که پیشگیری بهترین مداخله برای جوامع بومی که با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، میباشد. گولیکسون4 (2020) در مطالعه‌ی خود با عنوان «شناسایی مصرف مواد در نوجوانان و مداخلات اولیه: راهنمای متخصصان مشاوره مدرسه راهنمای متخصصان مشاوره مدرسه» به این نتیجه دست یافت که مصرف مواد در نوجوانان همچنان در حال افزایش است. برنامه‌های مورد استفاده در مدارس برای دانش‌آموزانی که مصرف مواد را نشان می‌دهند، بی‌اثر هستند البته برنامه‌ها و مداخلات مربوط به مصرف مواد در مدرسه برای کاهش مصرف مواد در نوجوانان مؤثر است. توموکاوا، میاکه، آکیماما، ماکینو، نیشیو، کوبایاشی و همکاران5 (2020) در تحقیقی با عنوان «مداخلات مؤثر پیشگیرانه مبتنی بر مدرسه برای استفاده از الکل در آفریقا: یک بررسی سیستماتیک» به این نتیجه دست یافتند که مداخلات تأثیر مثبتی بر افراد غیرمصرف کننده داشته است (با تأثیر بیشتر در دختران). اثربخشی برنامه‌های پیشگیرانه بر اعتیاد در دیگر تحقیقات خارجی نیز مشخص شده است (Griffin, Botvin, Nichols & Doyle, 2003; Botvin & Griffin, 2004; Spoth & et al, 2006).
3- روششناسی
تحقیق حاضر ازلحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت تحقیق، نیمه آزمایشی با طرح پیشآزمون- پسآزمون میباشد. جامعه آماری پژوهش کلیه دانشآموزان مدارس متوسطه دخترانه شهر بجنورد در سال تحصیلی 1400-1399 میباشند. برای اینکه دانشآموزان از نظر شرایط محیطی در شرایط یکسانی قرار داشته باشند همه آن‌ها از یک مدرسه انتخاب شدند (مدرسه دانش 1). دانشآموزان انتخابی ازلحاظ تحصیلی و خانوادگی و اقتصادی همتاسازی شده بودند. تعداد 30 دانشآموز به‌صورت تصادفی انتخاب و به دو گروه 15 نفری (15 نفر گروه آزمایش و 15 نفر گروه کنترل) تقسیم شدند. پرسشنامههای تهیه‌شده بین دو گروه در دو مرحله قبل و بعد از آموزش توزیع شدند. جهت ورود به مطالعه شرایط زیر در نظر گرفته شد: عدم سابقه اعتیاد و همچنین قبلاً در باب مهارتهای زندگی آموزش ندیده باشند.
ابزار پژوهش و گردآوری داده‌ها عبارتند از:
برنامه آموزش مهارتهای دهگانه زندگی: در این پژوهش از بسته آموزش استاندارد محمدخانی و نوری (1383) که در دفتر برنامهریزی فرهنگی و مشاوره وزارت آموزش‌وپرورش به چاپ رسیده است، استفاده شد. این برنامه شامل مهارتهای خودآگاهی، همدلی، برقراری ارتباط مؤثر، مدیریت خشم، روابط بین فردی مؤثر، رفتار جرئتمندانه، مهارت حل مسئله، مهارت مقابله با استرس، مهارت تصمیمگیری و مهارت تفکر خلاق است. هر یک از این مهارتها در 1 جلسه 90 دقیقهای مجموعاً 10 جلسه (هر هفته یک جلسه) آموزش داده شد.
جدول 1. محتوای آموزشی دوره آموزش مهارتهای زندگی
جلسات | نوع مهارت | اهداف | رئوس مطالب | نوع محتوا | روشهای تدریس |
اول و دوم | حل مسئله و روابط بین فردی مؤثر | - مسائل و مشکلات خود را شناسایی کند. - مسائل و مشکلات خود را ریشه‌یابی کند. - فرایند حل مسئله را به کار بندد. - در شرایط ضروری از دیگران درخواست کمک کند. - با مراکزی که به حل مشکلات کمک می‌کنند آشنا باشد. | - تعریف مسئله و راه‌حل. - اولویت‌بندی مسائل و تأثیر آن در چگونگی حل مسئله. - فرایند حل مسئله. - مراحل فرایند و عوامل بازدارنده حل مسئله. | دانش معنایی و دانش روندی | - سخنرانی - بحث گروهی - ایفای نقش
|
سوم و چهارم | تصمیمگیری و برقراری ارتباط مؤثر | - موقعیت‌ها را برای ارتباط مؤثر ارزیابی کند. - با آگاهی از حقایق فعالانه تصمیمگیری کند. - ارتباط خود را متناسب با موقعیت‌های جدید تغییر دهد. - مسئولیت تصمیمات خود را بپذیرد. | - مهارت ارتباط مؤثر - عوامل شخصی مؤثر تصمیمگیری - روشهای معمول ارتباط مؤثر - مراحل تصمیمگیری منطقی | دانش معنایی و دانش روندی | - سخنرانی - بحث گروهی - ایفای نقش |
پنجم و ششم | تفکر خلاق و رفتار جرئتمندانه | - راه‌حل‌های جدید برای مشکلات شناسایی کند. - مسیر تفکر خود را به سمت شیوه‌های غیرمعمول تغییر دهد. - حق انتخاب‌های دیگر را شناسایی کند. - یادگیری فعال را برای جستجوی اطلاعات بکار برد. | - تعریف خلاقیت و تفکر خلاق - کاربرد مهارت تفکر خلاقانه - اصول تفکر خلاق - راههای افزایش خلاقیت - موانع خلاقیت | دانش معنایی و دانش روندی | - بارش فکری - بحث گروهی - کار گروهی - پرسش دوجانبه |
هفتم و هشتم | همدلی، تفکر نقاد و مهارتهای خودآگاهی | - استدلالهای منطقی و توأم با دلیل ارائه دهد. - درست را از نادرست تشخیص دهد. - منابع معتبر را از نامعتبر تشخیص دهد. | - تعریف همدلی - کاربرد تفکر نقاد - اصول مهارتهای خودآگاهی - کاربرد مهارتهای خودآگاهی | دانش معنایی و دانش روندی | - سخنرانی - بحث گروهی - ایفای نقش
|
نهم و دهم | کنترل هیجان، مدیریت خشم و مهارت مقابله با استرس | - احساسات خود و دیگران را تشخیص دهد. - احساسات متفاوت را تشخیص دهد. - خشم خود را اداره و کنترل کند. - شدت و ضعف استرس را ارزیابی کند. | - تعریف هیجان، استرس و خشم - نقش افکار در شکل‌گیری احساسات - راهبردهای کنترل احساسات ناخوشایند و خشم - روشهای کوتاه‌مدت و بلندمدت | دانش معنایی و دانش روندی | - سخنرانی - بحث گروهی - ایفای نقش - کار گروهی |
پرسشنامه نگرش نسبت به اعتیاد دلاور و همکاران (1383): مقیاس نگرش نسبت به اعتیاد توسط دلاور و همکاران (۱۳۸۳) طراحی‌شده است و دارای 32 گویه میباشد. نمره‌گذاری بر اساس طیف لیکرت 5 درجهای (کاملاً مخالفم 1، مخالفم 2، نظری ندارم 3، موافقم 4، کاملاً موافقم 5) انجام شده است. پرسشنامه فوق دارای سه خرده مقیاس به‌صورت زیر میباشد:
اثرات استفاده از مواد مخدر شامل سؤالات 1-17
خطرات استفاده از مواد مخدر شامل سؤالات 18-26
تمایل به مصرف مواد مخدر شامل سؤالات 27- 32
بررسی روایی پرسشنامه نگرش نسبت به اعتیاد از روش تحلیل عاملی اکتشافی و طرح فرضیه بهره گرفته شد. پیش از اجرای تحلیل عاملی به‌منظور تعیین مناسب بودن موارد هریک از مقیاس‌‌‌های پرسشنامه برای تحلیل عاملی از ملاک ضریب همبستگی هر پرسش با نمره کل مقیاس مربوط به آن استفاده شد. مقدار برابر با ۹۳۸/0 و سطح معنادار بودن آزمون کرویت بارتلت کمتر از 0001/0 به دست آمد. بدین ترتیب علاوه بر کفایت نمونه‌برداری، اجرای تحلیل عاملی بر پایه ماتریس همبستگی موردمطالعه نیز قابل توجیه بود.
در پژوهش حاضر مقدار پایایی با استفاده از آلفای کرونباخ برای اثرات استفاده از مواد مخدر (809/0)، خطرات استفاده از مواد مخدر (749/0)، تمایل به مصرف مواد مخدر (771/0) و کل پرسشنامه (873/0) به دست آمد. روایی نیز برابر نظر 10 تن از متخصصان از نوع صوری و محتوایی بوده است.
تجزیه‌وتحلیل داده‌ها با استفاده از روشهای آمار توصیفی (محاسبه میانگین و انحراف معیار) و استنباطی انجام شد. به‌منظور سنجش نرمال بودن توزیع داده‌ها از آزمون آماری کلموگروف اسمیرنوف استفاده شد. پس از اطمینان از نرمال بودن توزیع داده‌ها، از آزمون آماری تحلیل کوواریانس برای بررسی تغییرات بین گروهی استفاده شد. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در محیط نرم‌افزار SPSS نسخه 24 انجام شد.
4- یافته‌ها
نتایج جدول 2 میانگین و انحراف استاندارد نگرش نسبت به اعتیاد و مؤلفه‌ها در هر دو مرحله پیشآزمون و پسآزمون به تفکیک دو گروه آزمایش و کنترل را نشان می‌دهد. همان‌طور که مشاهده میشود در همه متغیرها میانگین نمرات گروه آزمایش در پسآزمون کاهش یافته اما میانگین نمرات گروه کنترل تغییر محسوسی نداشته است.
جدول 2. میانگین و انحراف استاندارد متغیرها در دو مرحله پیشآزمون و پسآزمون به تفکیک دو گروه آزمایش و کنترل
متغیر | خرده آزمون | گروه | پیشآزمون | پسآزمون | ||
میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | |||
نگرش نسبت به اعتیاد | اثرات استفاده از مواد مخدر | آزمایش | 73/31 | 11/4 | 40/24 | 35/4 |
کنترل | 63/32 | 63/2 | 47/32 | 67/3 | ||
خطرات استفاده از مواد مخدر | آزمایش | 00/20 | 57/4 | 03/11 | 67/2 | |
کنترل | 67/19 | 12/3 | 84/19 | 32/3 | ||
تمایل به مصرف مواد مخدر | آزمایش | 39/11 | 27/2 | 73/7 | 84/1 | |
کنترل | 23/12 | 56/3 | 33/11 | 07/2 | ||
نگرش نسبت به اعتیاد (نمره کل) | آزمایش | 12/63 | 07/14 | 16/43 | 84/7 | |
کنترل | 53/64 | 34/16 | 64/63 | 65/15 | ||
برای آزمون فرضیهها ابتدا مفروضات تحلیل کوواریانس مورد بررسی قرار میگیرد، سپس جهت آزمون فرضیات پژوهش به دلیل وجود یک عامل بین گروهی (مداخله) و دو متغیر وابسته از آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیره استفاده میشود.
برای بررسی یکسانی واریانسها از آزمون لوین استفاده شد، که نتایج جدول 3 به شرح زیر است:
جدول 3. نتایج آزمون لوین جهت بررسی یکسانی واریانسها
متغیر | DF1 | DF2 | سطح معناداری |
اثرات استفاده از مواد مخدر | 1 | 28 | 102/0 |
خطرات استفاده از مواد مخدر | 1 | 28 | 117/0 |
تمایل به مصرف مواد مخدر | 1 | 28 | 344/0 |
نگرش نسبت به اعتیاد (نمره کل) | 1 | 28 | 541/0 |
باتوجه به نتایج جدول 3 سطح معناداری تمامی متغیرها از 01/0 بیشتر است که مفروضه یکسانی واریانس خطا در مرحله پسآزمون مربوط به متغیرهای پژوهش مورد تائید میباشد (01/0>p).
برای بررسی نرمال بودن داده‌ها از آزمون کلموگروف- اسميرنوف استفاده شد.
جدول 4. نتایج آزمون کلموگروف- اسمیرنوف جهت بررسی نرمال بودن توزیع متغیرها
متغیر | سطح معناداری | نتیجه | |
اثرات استفاده از مواد مخدر | پیشآزمون | 38/0 | نرمال |
پسآزمون | 42/0 | نرمال | |
خطرات استفاده از مواد مخدر | پیشآزمون | 12/0 | نرمال |
پسآزمون | 83/0 | نرمال | |
تمایل به مصرف مواد مخدر | پیشآزمون | 70/0 | نرمال |
پسآزمون | 91/0 | نرمال | |
نگرش نسبت به اعتیاد (نمره کل) | پیشآزمون | 47/0 | نرمال |
پسآزمون | 54/0 | نرمال | |
نتايج جدول (4) با توجه به سطح معناداري به‌دست‌آمده در سطح 99% (مقادير سطح معناداري بیشتر از 01/0 است) نشان مي‌دهد که فرض نرمال بودن توزيع متغيرها پذیرفته میشود؛ بنابراین متغیرهای پژوهش نرمال میباشند.
برای بررسی همگنی شیبهای رگرسیون (ارتباط خطی بین متغیرها) از آزمون کنش متقابل بین پیش‌آزمون‌ها و گروه‌ها استفاده شد.
متغیرهای وابسته | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح معناداری |
نگرش نسبت به اعتیاد | 1 | 406/16 | 032/2 | 716/0 |
چون سطح معناداری کنش متقابل گروه‌ها و پیش‌آزمون‌ها در متغیرها بیشتر از 01/0 میباشد، لذا تعامل بین شرایط آزمایش و متغیر همپراش (پیشآزمون) معنادار نیست؛ یعنی شیب خط رگرسیون برای تمام متغیرها یکسان است.
با توجه به نتایج مفروضه‌های آزمون تحلیل کوواریانس رعایت شده است لذا برای آزمون فرضیه‌های تحقیق میتوان از این آزمون استفاده کرد.
سؤال پژوهش: آیا آموزش مهارتهای زندگی بر نگرش نسبت به اعتیاد در دختران نوجوان تأثیر دارد؟
جدول 6. نتایج آزمون تحلیل کوواریانس نگرش نسبت به اعتیاد در مدارس متوسطه دوم شهر بجنورد
متغیر | منابع تغییر | مجموع مجذورات بین گروهی | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح معناداری | مجذور ایتای سهمی |
نگرش نسبت به اعتیاد | گروه | 951/3433 | 2 | 976/1716 | 853/17 | 000/0 | 569/0 |
خطا | 915/5535 | 27 | 034/205 |
|
|
| |
اثرات استفاده از مواد مخدر | گروه | 754/386 | 2 | 377/193 | 203/11 | 000/0 | 454/0 |
| خطا | 046/466 | 27 | 261/17 |
|
|
|
خطرات استفاده از مواد مخدر | گروه | 200/1852 | 2 | 100/926 | 374/8 | 000/0 | 383/0 |
| خطا | 600/1400 | 27 | 874/51 |
|
|
|
تمایل به مصرف مواد مخدر | گروه | 864/222 | 2 | 432/111 | 571/10 | 000/0 | 439/0 |
| خطا | 603/284 | 27 | 541/10 |
|
|
|
نتایج جدول (6) نشان می‌دهد تفاوت معناداری بین دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله پسآزمون در نگرش نسبت به اعتیاد در دختران نوجوان وجود دارد (01/0>P). بر اساس این یافته‌ها میتوان گفت دورههای آموزش مهارتهای زندگی بر نگرش نسبت به اعتیاد در مدارس متوسطه دوم اثربخشی معناداری دارد لذا با 99 درصد اطمینان فرضیه پژوهش مورد تأیید قرار میگیرد. از طرف دیگر با توجه به مجذور ایتای سهمی، میتوان گفت دورههای آموزش مهارتهای زندگی در مدارس 9/56 درصد از واریانس نگرش نسبت به اعتیاد در مدارس در مدارس متوسطه دوم را تبیین می‌کند.
همچنین جدول 6 نشان می‌دهد تفاوت معناداری بین دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله پسآزمون در اثرات استفاده از مواد مخدر وجود دارد (01/0>P). بر اساس این یافته‌ها میتوان گفت دورههای آموزش برنامه مهارتهای زندگی بر اثرات استفاده از مواد مخدر اثربخشی معناداری دارد لذا با 99 درصد اطمینان فرضیه پژوهش مورد تأیید قرار میگیرد. با توجه به مجذور ایتای سهمی، میتوان گفت دورههای آموزش برنامه مهارتهای زندگی در مدارس 4/45 درصد از واریانس اثرات استفاده از مواد مخدر در مدارس متوسطه دوم را تبیین می‌کند.
نتایج جدول (6) نشان می‌دهد تفاوت معناداری بین دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله پسآزمون در خطرات استفاده از مواد مخدر وجود دارد (01/0>P). بر اساس این یافته‌ها میتوان گفت دورههای آموزشی مهارتهای زندگی بر خطرات استفاده از مواد مخدر در مدارس اثربخشی معناداری دارد. با توجه به مجذور ایتای سهمی، میتوان گفت دورههای آموزشی مهارتهای زندگی 3/38 درصد از واریانس خطرات استفاده از مواد مخدر در مدارس را تبیین می‌کند.
در ادامه نتایج جدول (6) نشان می‌دهد تفاوت معناداری بین دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله پسآزمون در تمایل به مصرف مواد مخدر در مدارس متوسطه دوم شهر بجنورد وجود دارد (01/0>P). بر اساس این یافته‌ها میتوان گفت دورههای آموزشی مهارتهای زندگی بر تمایل به مصرف مواد مخدر در مدارس اثربخشی معناداری دارد لذا با 99 درصد اطمینان فرضیه پژوهش مورد تأیید قرار میگیرد. با توجه به مجذور ایتای سهمی، میتوان گفت دورههای آموزشی مهارتهای زندگی 9/43 درصد از واریانس تمایل به مصرف مواد مخدر در مدارس را تبیین می‌کند.
5- بحث و نتیجه‌گیری
مخاطره‌آمیزترین دوران زندگي از نظر شروع به مصرف مواد دوره نوجواني است. در اين دوره، ميل به استقلال و مخالفت با والدين به اوج می‌رسد و نوجوان براي اثبات بلوغ و فرديت خود ارزش‌های خانواده را زير سؤال می‌برد. مجموعه اين عوامل، علاوه بر حس كنجكاوي و نياز به تحرك، تنوع و هيجان، فرد را مستعد مصرف مواد می‌نماید (کوزه‌گر، 1399). توجه صرف نظام آموزشی به افزایش سطح علمی دانش آموزان، سبب شده تا افراد باوجود دارا بودن دانش علمی کافی، توانایی‌های لازم برای رویارویی با مشکلات زندگی را کسب ننمایند. همین امر آنان را در مواجهه با مسائل و مشکلات زندگی آسیب‌پذیر کرده و سبب بروز مشکلات بهداشتی، اختلالات روانی، عاطفی و اجتماعی شده است. امروزه، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها و نگرانی‌های خانواده‌ها، اعتیاد و گرایش به مصرف مواد مخدر است. برای بالا بردن سطح بهداشت روانی و جلوگیری از بروز آسیب‌ها، برنامهریزی برای پیشگیری امری لازم‌الاجرا و ضروری به نظر می‌رسد. یکی از برنامه‌های پیشگیرانه، برنامه آموزش مهارتهای زندگی است (موسوی، 1389).
آموزش مهارتهای زندگی برای نوجوانان به‌منظور بیان و سهیم شدن در تجربیات فردی مطرح میشود. مهارتهای زندگی می‌تواند فضایی ایجاد کند که ویژگیهای دفاعی سالم و رشد یافته بارور شوند. مهارتهای زندگی از طریق ایجاد همدلی، شنیدن، حمایت، بیان احساسات و سهیم شدن در تجربیات یکدیگر سبب بهبود شود سهیم شدن در تجربه، دلگرمی و امکان بیان احساسات تعلق‌خاطر افراد را به یکدیگر افزایش داده و سبب گسترش ارتباط با دیگران میشود. شرکت در جلسات آموزش مهارتهای زندگی امکان ارتباط بین همتایان را افزایش داده و فضای ایجاد می‌کند که در آن مشکلات افراد نه‌تنها سنجیده و فهمیده میشود، بلکه برای رفع آن‌ها تمام اعضا سهیم شده و مورد حمایت همدیگر قرار می‌گیرند (Botvin, Griffin & Nicholes, 2006).
با عنایت به موارد فوق، پژوهش حاضر با هدف ارزیابی تأثیر برنامه آموزش مهارتهای زندگی بر نگرش نسبت به اعتیاد در دختران مدارس متوسطه شهر بجنورد انجام شد. نتایج تحقیق نشان داد که تفاوت معناداری بین دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله پسآزمون در نگرش نسبت به اعتیاد (اثرات استفاده از مواد، خطرات و تمایل به مواد مخدر) وجود دارد. به‌طورکلی بر اساس این یافته‌ها میتوان گفت دورههای آموزش برنامه مهارتهای زندگی بر نگرش نسبت به مواد مخدر تأثیر معناداری دارد.
پژوهش حاضر همسو با یافته‌های مانیا و همکاران (2020) است که بیان می‌دارند که پیشگیری بهترین مداخله میباشد. همچنین یافته‌های پژوهش حاضر با نتایج پژوهش‌های شیخ‌الاسلامی و همکاران (1399)، فضلی و همکاران (1394)، نارویی و همکاران (1394)، احمدی طهورسلطانی و همکاران (1392) درکه و همکاران (1392)، بهرامی و همکاران (1392)، گولیکسون (2020)، بوتوین و همکاران (2006)، اسپوث و همکاران (2006) و گریفین و همکاران (2003) مطابقت دارد.
توموکاوا و همکاران (2020) در تحقیق خود به این نتیجه دست یافتند که مداخلات تأثیر مثبتی بر افراد غیر مصرف‌کننده داشته است (با تأثیر بیشتر در دختران) که با یافته‌های پژوهش هم‌راستا میباشد.
در تبیین یافته‌های پژوهش میتوان گفت که در آموزش مهارتهای زندگی، راههای درست و مناسب بروز و مدیریت عواطف، بهبود مهارتهای ارتباط بین فردی، درک و شناخت خود و محیط ارائه میشود که به نوبه خود می‌تواند بر کاهش رفتارهای پرخطر ناشی از عدم شناخت صحیح خود و توانمندی‌های فردی، مدیریت هیجانات و شیوه صحیح ابراز آن‌ها است، تأثیر داشته باشد. مهارتهای زندگی منجر به ایجاد توانایی تصمیمگیری مناسب صحیح در هنگام بروز تعارضات فردی و بین فردی میشود چراکه مبنای آموزش مهارتهای زندگی این است که بسیاری از آسیب‌های روانی و اجتماعی ناشی از فقدان راهبردهای مقابله‌ای مؤثر است. راهبردهای مقابله‌ای غیر مؤثر منشأ سازش نیافتگی و رفتارهای پرخطر و عوارض نامطلوب هیجانی، رفتاری، شناختی و بین فردی است. در جریان آموزش مهارت-های زندگی نوجوانان می‌آموزند با دقت مشکل را تعریف نموده و سپس راه‌حل‌های متفاوت حل مشکل را تعریف نموده و مؤثرترین راه‌حل را انتخاب کند و این توانمندی موجب اعتماد به خود و احساس ارزشمندی بیشتر شده و از ناکامی‌های ناشی از عدم حل مسائل روزمره می‌کاهد.
روان شناسان زیادی منشأ بسیاری از رفتارهای پرخطر را عدم آشنایی با مهارتهای زندگی می‌دانند؛ بنابراین همگی معتقدند یکی از راههای درمان این رفتارها یادگیری مهارتهای زندگی است. به عبارتی هدف آموزش مهارتهای زندگی یاددهی چگونگی فکر کردن و برخورد در مورد مسائل است. این هدف، راهی است برای تقویت استدلال و استفاده از ارزش‌های شخصی برای تصمیم-گیری درباره مشکلات پیش‌آمده که درنهایت باعث میشود فرد دارای مهارتهای زندگی شود و برخلاف افرادی که فاقد این مهارت هستند از خود رفتارهای پرخطر نشان ندهد.
با توجه به یافته‌های تحقیق توجه به این موارد پیشنهاد می‌گردد:
- پيشگيري زماني با موفقيت همراه است كه بر اساس شناسايي و توجه به عوامل خطرآفرین و مؤلفه‌های حفاظت کننده انجام شود، بنابراين شناسايي دانشآموزان در معرض خطر در مدارس از اهميت ويژهاي برخوردار است.
- افزايش و ارتقاي دانش و آگاهي دانشآموزان در ارتباط با مواد مخدر و بازشناسی جنبههاي رواني، اجتماعی و عاطفی اعتیاد
- اجرا و تداوم برنامه‌های آموزش مهارتهای زندگی برای کودکان و نوجوانان در کلیه مدارس.
پژوهش حاضر همچون هر پژوهش دیگری دارای محدودیت‌هایی بوده است که عبارتند از:
- جامعه آماری تحقیق فقط محدود به دختران متوسطه شهر بجنورد بوده است بنابراین در تعمیم نتایج باید احتیاط کرد.
- گروه نمونه پژوهش حاضر مربوط به دانش آموزان میباشد، لذا نتایج با احتیاط قابل تعمیم است.
6- تقدیر و تشکر
بدین وسیله از کلیه افرادی که در انجام این تحقیق، پژوهشگران را یاری رساندند، تقدیر و تشکر به عمل می آید.
7- منابع
1- احدی، ر.، و محمدی، ش. (1395). عوامل مؤثر بر اعتیاد و سوءمصرف مواد مخدر در گذر پیشگیری کنشی با تأکید بر رویکرد اجتماع‌محور. سلامت اجتماعی و اعتیاد، 3(13)، 149-103.
2- احمدی طهور سلطانی، م.، عسگری، م.، و توقیری، ا. (1392). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر کاهش عوامل خطرساز و افزایش عوامل محافظت‌کننده سوءمصرف مواد در نوجوانان کانون اصلاح و تربیت. اعتيادپژوهي، ۱۷(27)، ۱۶۰-۱۴۹.
3- اردستانی، پ.، و عابدینی، ش. (1391). گزارش تجربه و کارکرد اعتیاد خانه بهداشت امند، همايش تجارت و كاركردهاي مطلوب نظام مراقبت‌های اوليه بهداشتي، خراسان شمالي.
4- بهرامی، ف.، معاضدیان، آ.، و حسینیالمدنی، ع. (1392). اثربخشی آموزش مهارت حل مسئله و تصمیمگیری بر کاهش نگرش مثبت وابستگان به مواد افیونی. فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، ۷(۲۵)، ۵۷-۷۲.
5- پورچناری، م.، و گلزاری، م. (1387). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر تغییر نگرش دانش آموزان پسر مقطع دبیرستان شهر سیرجان نسبت به سوءمصرف مواد مخدر. اعتیادپژوهشی، 2(8)، 33-54.
6- جزینی، ع. (1395). تأثير مديريت پيشگيري اوليه از اعتياد بر دانش آموزان پسر پايه دوم دبيرستان. اعتیاد پژوهی، 10(37)، 96-75.
7- درکه، ب.، کرامتی، ه.، و امیری، ح. (1392). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی در کاهش گرایش به مصرف مواد مخدر در تهران. دانش انتظامی پلیس پایتخت، 6(3)، 112-89.
8- زمانی، س. (1394). بررسی رابطه‌ی بین کمرویی و گرایش به اعتیاد در دانشجویان دختر و پسر دانشگاه مهران سال تحصیلی 1393-1394. دانش انتظامی ایلام، 4(16)، 122-103.
9- زراعت حرفه، ف.، و خضری مقدم، ن. (1396). نقش جو عاطفی خانواده و رضایت از زندگی در پیش‌بینی گرایش به اعتیاد. سلامت اجتماعی و اعتیاد، 4(14)، 68-55.
10- شاکری نسب، م.، مهدیان، ح.، و قلعه‌نوی، ز. (1399). اثربخشی برنامه آموزش تحول مثبت نوجوانی بر هویت‌یابی و خودکارآمدی در دانشآموزان در معرض خطر اعتیاد. فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، ۱۴(۵۸)، ۳۱-۵۰.
11- شیخ‌الاسلامی، ع.، قمری کیوی، ح.، و فیاضی، م. (1399). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر تاب‌آوری در دانشآموزان با آمادگی به اعتیاد. اعتيادپژوهي، ۱۴(۵۸)، ۳۰-۱۱.
12- فراغتی، م.، برجعلي، ا.، سهرابي، ف.، فرخي، ن.، و اسكندري، ح. (1398). نقش معنويت و تنظيم شناختي هيجاني بر ترک اعتياد با وضعيت تأهل و افزايش سن، علوم پزشکی رازی، 26(5): 26-36.
13- فاضل پور، ا.، و نادری، ف. (1397). ۱. اثربخشی آموزش مهارتهای پیشگیری مبتنی بر باورهای دینی بر انعطاف‌پذیری کنشی، سازگاری عاطفی، اجتماعی و آموزشی دانش آموزان در معرض خطر سوءمصرف مواد مخدر دوره دوم متوسطه. اعتیادپژوهی، 13(53)، 217-234.
14- فضلی، ی.، شمسی، ع.، حیدری، ح. (1394). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر سطح اعتیاد پذیری و بازخورد نسبت به مواد مخدر، همایش بین‌المللی روانشناسی و فرهنگ زندگی، موسسه سفيران فرهنگي مبين.
15- کوزه‌گر، م. (4 اردیبهشت 1399). عوامل مرتبط با اعتیاد در جوانان. نشریه الکترونیکی سیب. برگرفته از .https://corona.sums.ac.ir/page-sib88/fa/156/show-form/43664-1
16- محمدخاني، ش. (1386). مدل ساختاري مصرف مواد در نوجوانان در معرض خطر: ارزيابي اثر مستقيم و غيرمستقيم عوامل فردي و اجتماعي. پژوهش در سلامت روان‌شناختی، 1(2)، 5-16.
17- محمدی زاده، ع.، و احمدآبادي، ز. (1387). هم وقوعي رفتارهاي پرخطر در بين نوجوانان دبیرستان‌های شهر تهران. خانواده پژوهی، 4(13)، 87-100.
18- کرد نوقابی، ر.، و پاشاشریفی، ح. (1384). تهیه و تدوین برنامۀ درسی مهارتهای زندگی براي دانش. آموزان دوره تحصیلی متوسطه. نوآوری‌های آموزشی، 4(2)، 34-11.
19- موسوی، م. (1389). اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر کاهش گرایش به مواد مخدر بین دانشآموزان. اعتيادپژوهي، ۴(۱۳)، ۸۸-۷۳.
20- نارویی، ف.، سالاری اسکر، م.، و منظری توکلی، ز. (1394). تأثیر آموزش مهارتهای زندگی بر کاهش اعتیاد پذیری زنان حاشیه‌نشین شهرستان کهنوج، دومین همایش ملی چالش‌ها و راهکارهای توسعه، كهنوج.
21- نوري، ن.، صديقيان، آ.، رفيعي، ح.، نارنجی‌ها، ه.ف صرامي، ح.، و باغستاني، ا. (1387). تحليل روند اعتياد در طي دو دهه اخير (روند پديدههاي مرتبط با اعتياد در طي سالهاي اجراي برنامه اول تا چهارم توسعه). مركز تحقيقات سوءمصرف و وابستگي به مواد دانشگاه علوم بهزيستي و توان‌بخشی، تهران.
22- وطن‌دوست، ح.، و آرمند، م. ع. (1397). رویکرد اجتماع‌محور در پیشگیری از اعتیاد نوجوانان و جوانان: نقش تسهیلگری مرکز سلامت روان محلی. سلامت اجتماعی و اعتیاد، 18، 104-75.
23- Botvin, G. J., & Griffin, K. W. (2004). Life Skills Training: Empirical findings and future directions. Journal of Primary Prevention, 25(2), 211-232
24- Botvin, G. J., Griffin, K. W., & Nichols, T. R. (2006). Preventing youth violence and delinquency through a universal school-based prevention approach. Prevention Science, 7(4), 403-408
25- Das, J. K., Salam, R. A., Arshad, A., Finkelstein, Y., & Bhutta, Z. A. (2016). Interventions for adolescent substance abuse: An overview of systematic reviews. Journal of Adolescent Health, 59(4), S61-S75.
26- Hansen, R. J. D. W. B., & Ponton, L. E. (1996). Handbook of adolescent health risk behavior. Springer Science & Business Media.
27- Griffin, K. W., Botvin, G. J., Nichols, T. R., & Doyle, M. M. (2003). Effectiveness of a universal drug abuse prevention approach for youth at high risk for substance use initiation. Preventive Medicine, 36(1), 1-7.
28- Gullickson, O. (2020). Adolescent Substance Use Identification and Early Interventions: A Guide for School Counseling Professionals.
29- Ialongo, N., Jeanne,P., Lisa,W., & Sheppard, K. (2001). The distal impact of two first-grade preventive interventions on conduct problems and disorder in early adolescence. Journal of Emotional and Behavioral Disorders, 9(3),146-160.
30- Lee, J. O., Herrenkohl, T. I., Kosterman, R., Small, C. M., & Hawkins, J. D. (2013). Educational inequalities in the co-occurrence of mental health and substance use problems, and its adult socio-economic consequences: a longitudinal study of young adults in a community sample. Public health, 127(8), 745-753.
31- Maina, G., Phaneuf, T., Kennedy, M., Mclean, M., Gakumo, A., Nguemo, J., ... & Mcharo, S. K. (2020). School-based interventions for preventing substance use in indigenous children ages 7–13: a scoping review protocol. BMJ open, 10(2), e034032.
32- McLellan, A. T., McKay, J. R., Forman, R., Cacciola, J., & Kemp, J. (2005). Reconsidering the evaluation of addiction treatment: from retrospective follow‐up to concurrent recovery monitoring. Addiction, 100(4), 447-458.
33- Ndugwa, R. P., Kabiru, C. W., Cleland, J., Beguy, D., Egondi, T., Zulu, E. M., & Jessor, R. (2011). Adolescent problem behavior in Nairobi's informal settlements: applying problem behavior theory in sub-Saharan Africa. Journal of Urban Health, 88(2), 298-317.
34- Shaffer, D. R., & Kipp, K. (2013). Developmental psychology: Childhood and adolescence. Cengage Learning.
35- Spoth R. L., Guyll M, Day S. X. (2002). Universal family-focused interventions in alcohol-use disorder prevention: cost-effectiveness and cost-benefit analyses of two interventions. J Stud Alcohol;63(2):219-28
36- Spoth, R. L., Clair, S., Shin, C., & Redmond, C. (2006). Long-term effects of universal preventive interventions on methamphetamine use among adolescents. Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 160(9), 876-882
37- Springer, J. F., Sale, E., Hermann, J., Sambrano, S., Kasim, R., & Nistler, M. (2004). Characteristics of effective substance abuse prevention programs for high-risk youth. Journal of Primary Prevention, 25(2), 171-194.
38- Tavolacci, M. P., Ladner, J., Grigioni, S., Richard, L., Villet, H., & Dechelotte, P. (2013). Prevalence and association of perceived stress, substance use and behavioral addictions: a cross-sectional study among university students in France, 2009–2011. BMC public health, 13(1), 1-8.
39- Tomokawa, S., Miyake, K., Akiyama, T., Makino, Y., Nishio, A., Kobayashi, J., ... & Asakura, T. (2020). Effective school-based preventive interventions for alcohol use in Africa: a systematic review. African Health Sciences, 20(3), 1397-1406.
40- Volkow, N. D., Baler, R. D., Compton, W. M., & Weiss, S. R. (2014). Adverse health effects of marijuana use. New England Journal of Medicine, 370(23), 2219-2227.
The effectiveness of life skills training on attitudes toward addiction in adolescent girls
Zahra Nemati1, Behrang Esmaeilishad*2
1. M.A. Student, Department of Educational Sciences, Bojnourd Branch, Islamic Azad University, Bojnourd, Iran.
z.nemati1256@gmail.com
2. Assistant Prof. Department of Educational Sciences, Bojnourd Branch, Islamic Azad University, Bojnourd, Iran. (Corresponding Author)
esmaeili@bojnourdiau.ac.ir
Abstract
This study aimed to evaluate the effectiveness of life skills training on attitudes toward addiction. The present study was applied in terms of purpose and semi-experimental in terms of nature with a pre-test-post-test design. The statistical population includes all-female high school students in Bojnourd in the academic year 1399-1400. To select the samples, 30 students were randomly selected and divided into two groups of 15 (15 in the experimental group and 15 in the control group). Life skills were taught to the experimental group in 10 sessions of 90 minutes. The research instrument was the Attitude towards Addiction Questionnaire of Delavar et al (2004). Analysis of covariance and SPSS.24 software were used for statistical analysis of data. The results showed that life skills training courses in schools 56.9% of the attitude towards addiction, 45.4% of the effects of drug use 38.3% of the risks of drug use, and 43.9% of the desire to use Explains drugs. Therefore, it can be said that life skills training courses have a significant effect on attitudes toward addiction.
Keywords: life skills, attitude towards addiction, adolescent girls.
[1] . Hansen,& Ponton
[2] . Life Skills Training
[3] . Maina, Phaneuf, Kennedy, Mclean, Gakumo, Nguemo & et al
[4] . Gullickson
[5] . Tomokawa, Miyake, Akiyama, Makino, Nishio, Kobayashi & et al